التنبیهات العلیهاسرار الصلاة یا التنبیهات العلیّة علی وظائف الصلاة القلبیّة یکی از کتاب‌های شهید ثانی (۹۱۱ ۹۶۵ ق) است که مانند سائر آثارشان مورد توجه علما و دانشمندان از قرن دهم تاکنون قرار گرفته است. بهترین دلیل بر این مدّعا وجود بیش از دویست نسخه خطی از این رساله اسرار الصلاة است که اجمالاً به معرفی آن خواهیم پرداخت. و نیز وجود ترجمه‌های مختلف که در کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی اسرار الصلاة به آن‌ها خواهیم پرداخت. فهرست مندرجات۱.۱ - المقاصد العلیّه ۱.۲ - الفوائد الملیّه ۱.۳ - الصلاة لاتقبل الا بالولایة ۱.۴ - التنبیهات العلیّه ۲ - ویژگی اسرار الصلاة ۳ - تأثیر و تأثر ۴ - پایان‌نامه بر اساس أسرار الصلاة ۵ - چاپ‌ها ۵.۱ - چاپ‌های سنگی ۵.۲ - چاپ‌های حروفی ۶ - ترجمه‌ها و شرح‌ها ۶.۱ - ترجمه محمد صالح واعظ ۶.۱.۱ - معرفی ۶.۱.۲ - نسخه‌شناسی ۶.۱.۳ - تصحیح ۶.۲ - ترجمه سید جعفر دارابی ۶.۳ - ترجمه محمد زمان تنکابنی ۶.۴ - ترجمه محمدعلی آرانی ۶.۵ - شرح عبدالحسین تهرانی ۶.۶ - ترجمه علی اکبر مهدی‌پور ۶.۷ - شرح سید مرتضی حسین ۶.۸ - ترجمه غلامحسین روشن‌نژاد ۶.۹ - ترجمه محمد حسین بختیاری ۶.۹.۱ - زندگی‌نامه مترجم ۶.۹.۲ - توصیف ترجمه ۶.۹.۳ - توصیف مترجم ۶.۹.۴ - ترجمه‌های دیگر مترجم ۶.۱۰ - تصحیح ترجمه ۷ - فهرست منابع ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - رساله‌ها درباره نمازشهید ثانی حداقل سه رساله در موضوع احکام و آداب نماز به صورت مستقل به نگارش در آورده است که عباتند از: ۱.۱ - المقاصد العلیّهالمقاصد العلیّة که شرح کتاب الفیّه شهید اوّل (م ۷۸۶ ق) که شرح هزار واجب از واجبات نماز است، شیخ آقا بزرگ تهرانی در وصف این رساله می‌نویسد: (المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الألفیة الشهیدیة، للشیخ زین الدّین بن علی بن احمد الشامی العاملی، الشهید الثانی، المستشهد سنة (۹۶۶ ه) و هو شرح مزح. أوّله: الحمد لله الذی شرع فرایض الصلاة…، فرغ منه ۹ ربیع الاول سنة (۹۵۰ ق). و قد طبع بایران سنة (۱۳۱۳ ه). [۱]
ذریعه، ج ۲۱، ص ۳۸۲.
از کتاب المقاصد العلیّة شهید ثانی بیش از هفتاد نسخه شناسائی شده است که در نسخه‌شناسی شهید ثانی به آن خواهیم پرداخت. ۱.۲ - الفوائد الملیّهالفوائد الملیّة، که شرح کتاب نفلیّه شهید اول است، که شرح سه هزار مستحب از احکام استحبابی نماز است، در وصف این رساله در ذریعه نوشته شده: (۱۶۷۰. الفوائد الملیة فی شرح الرسالة النفلیة. للشیخ الشهید زین الدین العاملی (م ۹۶۶ ه) و هو شرح مزج فرغ منه صفر (۹۵۵ ه) رأیت نسخة منه فی (المجلس) کتبت فی رجب (۹۶۳ ه) (ثمان سنوات بعد التألیف) و قوبلت مع نسخة المقروة علی مصنفه، و یوجد منها نسخاً فی (دانشگاه: ۱/۲۰۲۳ و ۳۱۶۱) تاریخ کتابت النسخة الاولی ۱۰۶۲ والثانیة ج ۱/۹۵۷. و نسخة منه بخط زین العابدین بن احمد فی (۹۷۱ ه) فی مدرسة فاضلخان. اوله: (الحمدللّه الذی شرع لنا معالم دینه الفرضیة والنفلیة وشرح صدورنا بلمعة من بیان دروس الاحکام التکلیفیة… ) و طبع مع (المقاصد العلیة) بطهران فی ۱۳۱۳… ). [۲]
ذریعه، ج ۱۶، ص ۳۶۰.
از کتاب الفوائد الملیة شهید ثانی بیش از شصت نسخه خطی شناسائی شده است که در کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی شهید ثانی به آن می‌پردازیم. ۱.۳ - الصلاة لاتقبل الا بالولایةگفته شده که شهید ثانی رساله‌ای هم به نام الصلاة لاتقبل إلاّ بالولایة نیز تالیف کرده است. [۴]
ریاض العلماء، ج ۲، ص ۳۷۱.
[۵]
ریحانة الادب، ج۳، ص ۲۸۳.
[۶]
شناخت‌نامه شهیدین، ج ۳، ص ۸۴.
[۷]
شناخت نامه شهیدین، ج ۳، ص ۹۷.
هیچ نسخه خطی از این رساله تاکنون شناسائی نشده است و به احتمال قوی این رساله قسمتی از آثار دیگر شهید ثانی است که به این نام در ریاض العلما و دیگر آثار معرفی شده است. ۱.۴ - التنبیهات العلیّهکتاب التنبیهات العلیّة علی وظائف الصلاة القلبیّة و أسرارها، که سومین آن رساله‌ها در بیان اسرار و رموز قلبی نماز است. ۲ - ویژگی اسرار الصلاةیکی از ویژگی‌های کتاب اسرار الصلاة شهید ثانی، داشتن روایات و احادیث قدسی منحصر به‌فردی که در دیگر کتب پیشینیان موجود نیست، لذا بسیاری از کتب شهید ثانی جزء مصادر کتاب بحارالأنوار علامه مجلسی (م ۱۱۱۰ ق) قرار گرفته است، ایشان در مقدمه بحار می‌نویسد: (و کتاب مسالک الأفهام و… و کتاب منیة المرید، و کتاب أسرار الصلاة و… و سائر الرسائل المتفرّقة للشهید الثانی رفع الله درجته). احادیث قدسی که از شهید ثانی در بحارالأنوار نقل شده است، مصححین بحار الأنوار آدرس به التنبیهات العلیة (اسرار الصلاة) شهید ثانی داده‌اند، و مصححین کتاب التنبیهات العلیة هم آدرس و منبعی قبل از شهید پیدا نکرده‌اند، ناچاراً آدرس به بحارالأنوار داده‌اند، و این خود گویای منحصر به‌فرد بودن بعضی از احادیث در آثار شهید ثانی است و نیز در آثار شهید اوّل از این موارد بسیار دیده می‌شود. حضرت آیة الله جوادی آملی در کتاب نماز زیباترین جلوه نیایش، ص ۱۹ می‌نویسد: (مردمی که زمینی می‌اندیشیدند هم اکنون آسمانی فکر می‌کنند تا در سایه این تفکر آسمانی به خالق آسمان و زمین برسند، چون انسان وقتی در نماز گفت: (الله اکبر، استصغر من بین السماوات العلی و الأرض الی الثّری) وقتی گفت: الله اکبر، تمام نظام کیهانی در پیش‌گاه او خاشع و خاضع‌اند و کوچک جلوه می‌کنند، که این در اسرار الصلاة مرحوم شهید ثانی آمده است). ۳ - تأثیر و تأثرکتاب اسرار الصلاة شهید ثانی از دو کتاب بیشتر تأثّر پذیرفته است که بسیار مشهود است، یکی از کتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة منسوب به امام جعفر صادق (ع) که توسط عبدالرزاق گیلانی (قرن ۱۱) شرح شده [۹]
مصباح الشریعة، منسوب به امام صادق، ص۷ عبدالرزاق گیلانی، تصحیح رضا مرندی، چاپ اوّل، قم، پیام حق، ۱۳۷۷ ش.
و در ذریعه، ج ۲۱، ص ۱۱۰ و ۱۱۱ مفصلاً درباره انتساب این کتاب از شهید ثانی و نسخه خطی این کتاب از روی خط شهید ثانی مطالب سودمندی موجود است.دیگری کتاب احیاء علوم الدین غزالی است که شهید ثانی از آن مطلب نقل کرده است. ناگفته پیداست که قبل از شهید ثانی، شخصیت‌های مانند شیخ الرئیس (م ۴۲۷) و ابن طاووس (م۶۶۴) و ابن فهد حلی (م ۸۴۱ ق) رساله‌هایی در ارتباط با اسرار الصلاة داشته‌اند و بی شک شهید ثانی از رساله‌های گذشته نیز تأثیرپذیر بوده است. اما تأثیرگذاری اسرار الصلاة بر کتاب‌های بعد از خود بسیار مشهودتر است، لذا در کتاب الأنوار النعمانیّة سید نعمة الله جزائری و أسرار الصلاة میرزا جواد آقا ملکی تبریزی و صلاة الخاشعین شهید دستغیب و کتاب‌های آداب الصلاة و سرّ الصلاة امام خمینی (ره) به خوبی تأثرپذیری این کتاب‌ها از التنبیهات العلیه شهید ثانی نمایان است. و بر کسی پوشیده نیست که کتاب اسرار الصلاة شهید ثانی از زمان خود تاکنون ده‌ها ترجمه و حاشیه و شرح شده و در کتاب‌های دانشمندان بعد از شهید ثانی بسیار به آن ارجاع داده شده و مورد استقبال متأخرین قرار گرفته است. ۴ - پایان‌نامه بر اساس أسرار الصلاةپایان نامه‌ای بر اساس سه اثر عرفانی اسرار الصلاة شهید ثانی و میرزا جواد آقا ملکی تبریزی و حضرت امام خمینی (ره) توسط آقای ابوطالب مریدی در دانشکده الهیات و فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی نوشته‌اند، از آن جائی که حضرت امام (ره) و میرزا جواد آقا ملکی تبریزی بسیار از أسرار الصلاة شهید ثانی متأثر بوده‌اند، می‌توان این پایان نامه را بر اساس أسرار الصلاة شهید ثانی به حساب آورد. آقای ابوطالب مریدی در سال (۱۳۷۴ ش) در مقطع کارشناسی ارشد، با استاد راهنمائی آقای دکتر دینانی و استاد مشاور دکتر شیخ الاسلامی پایان نامه‌اش را به پایان رسانده‌اند. و در مقطع دکترا با عنوان صفات جمال و جلال از دیدگاه عرفان در سال (۱۳۷۷ ش) رساله نوشته‌اند. ده‌ها رساله و پایان نامه‌های عرفانی در مقطع دکترا و کارشناسی ارشد به رشته تحریر در آمده که در بسیاری از آنان از آثار شهید ثانی خصوصاً اسرار الصلاة ایشان استفاده‌های فراوانی برده‌اند، و لکن هیچ کدامشان أسرار الصلاة شهید ثانی را عنوان پایان نامه‌های خود قرار نداده‌اند. ۵ - چاپ‌ها۵.۱ - چاپ‌های سنگیخانبابا مشار در فهرست کتاب‌های چاپی عربی، چاپ‌های سنگی اسرار الصلاة یا التنبیهات العلیة شهید ثانی را معرفی می‌کند: (تنبیهات العلیة علی وظائف الصلاة القلبیة: (اسرار الصلوة). شیخ زین الدین بن ابن الحجة نورالدین علی الجبعی العاملی الشهید الثانی. طهران، (۱۳۰۵ ق)، سنگی، وزیری. ۹۷«۶۶«۵۸«۴۰«۲۳«۱۰ ص. با عقائد النصیریة و غیره. طهران، (۱۳۱۲ ق)، سنگی وزیری، باهتمام حاج شیخ رضا طهرانی، ۳۰۷ ص، با حقایق الایمان و کشف الریبة. طهران، (۱۳۲۰ ق) سنگی، وزیری، ۱۵۲«۱۴۹ ص، با عقاید النصیریة و کشف الفوائد و حقایق الاسرار و غیره. طهران، (۱۳۰۰ ق)، سنگی، رقعی، ۳۱ ص، با رساله کر، از محمد بن ابوالقاسم حسینی تبریزی و رسالة موجزة از ابن فهد حلی در یک مجلد. ایران، (۱۲۹۶ ق) سنگی. خط محمد ابراهیم. طهران، (۱۳۱۳ ق)، سنگی. خشتی، ۳۳۳ ش، ضمن مجموعة الافادات) (و نیز در همین صفحه اسرار الصلاة حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی که به سال ۱۳۳۹ قمری، چاپ سنگی، در ۱۴۳ صفحه معرفی شده است [۱۰]
فهرست کتاب‌های چاپی عربی، خان‌بابا مشار، ص ۴۲۰-۴۲۱.
[۱۱]
فهرست کتاب‌های چاپی عربی، خان‌بابا مشار، ص ۵۱.
[۱۲]
اسرار الصلاة، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ۱۳۳۹ قمری، چاپ سنگی، ص ۱۴۳.
).خان‌بابا مشار در فهرست کتاب‌های فارسی بعضی از چاپ‌های اسرار الصلاة برای دیگر عالمان و ترجمه تنبیهات العلیة را معرفی کرده: (اسرار الصلوة: ملاعباس بن اسماعیل بن معصوم قزوینی، (۱۲۹۴ ق)، سنگی (۱۳۰۴ ق). اسرار الصلوة: (یا، رموز نماز) شیخ محمد بن علی اکبر فرید نهاوندی. مشهد، (۱۳۳۰ ش)، سربی، ۴۴۸ ص. اسرار الصلوة: ملا علی اکبر کرمانی، (۱۲۷۱ ق)، سنگی، خشتی، شماره صفحه ندارد. اسرار الصلوة: (ترجمه تنبیهات العلیة علی وظائف الصلاة القلبیه) شیخ زین الدین شهید ثانی، ترجمه محمد صالح بن محمد صادق واعظ (معاصر شاه سلطان حسین صفوی). به تصحیح سید جلال حسینی (ارموی)، طهران، (۱۳۶۸ق)، سربی، رقعی، ۱۵۸ ص. [۱۳]
فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، خان‌بابا مشار، ص۹۲.
۵.۲ - چاپ‌های حروفیکتاب التنبیهات العلیّة بعد از پیروزی انقلاب اسلامی سه بار تصحیح شده که عبارتند از: ۱. مطبعة الدار الاسلامیّة، بیروت، (۱۴۱۰ ق / ۱۹۸۹ م)، اعداد: محمد علی قاسم، وزیری. ۲. بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مصحّح صفاء الدین البصری، ۲۱۸ صفحه وزیری، شمیز، طبع اوّل، (۱۴۱۳ ق / ۱۳۷۱ ش)، شامل ۶۰ صفحه مقدمه در ابتدای کتاب و هشت فهرس در آخر کتاب است. ۳. مرکز احیای اسلامیِ دفتر تبلیغات اسلامی، مصحّح عباس محمدی، ۹۸ صفحه وزیری، چاپ شده ضمن کتاب المصنّفات الأربعة، از صفحه ۲۰۷ تا ۳۰۳ مقدمه ای شامل ۱۰ صفحه دارد و در پایان کتاب المصنّفات الأربعه، هفت نوع فهارس فنی آورده شده و توسط بوستان کتاب قم، چاپ اول، (۱۴۲۳ ق / ۱۳۸۰ ش) به چاپ رسیده است. ۶ - ترجمه‌ها و شرحهاتاکنون بیش از ده ترجمه و حاشیه از کتاب اسرار الصلاة شهید ثانی شناسائی شده است که در اینجا برخی از آنان را ذکر می‌کنیم: ۶.۱ - ترجمه محمد صالح واعظترجمه اسرار الصلاة، محمد صالح بن محمد صادق واعظ (قرن ۱۲). ۶.۱.۱ - معرفیاین رساله خطی جزء کتابخانه محدث ارموی بوده و به کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی قم منتقل شده است، و در فهرست نسخه‌های خطی این کتابخانه این‌گونه معرفی شده است: (ترجمه اسرار الصلاة، ش ۲۹۴۳ (فقه فارسی)؛ از: محمد صالح بن محمد صادق واعظ (ق ۱۲) در ترجمه اسرار الصلاة (التنبیهات العلیة) شهید ثانی و در خاتمه اسرار الحج وی را نیز ترجمه نموده و در پایان بعضی آیات و روایات در مواعظ را نیز ترجمه و به آن افزوده است که ترجمه چهل سوره امیرمؤمنان (ع) نیز جزء آن‌هاست. مترجم این کتاب را به نام شاه سلطان حسین صفوی ترجمه نموده، روایت‌ها را به عربی نقل کرده و زیرنویس فارسی آن‌ها را آورده است. آغاز: (هر چند آراء و عقول دانشوران کشور کمال و وهم و خیال مهندسان بی شبه و مثال در بحر تفکر و اندیشه غوص نمایند). انجام: (زدناهم عذاباً فوق العذاب، مردمان از روی عذاب در روز قیامت زیاد می‌کنیم ایشان را عذابی از بالای عذاب). نستعلیق و آیه‌ها و احادیث نسخ معرب، از سده دوازدهم، عناوین و ترجمه عبارات عربی شنگرف، روی برگ اول تملکی بتاریخ (۱۲۷۰ ه) با مهر مربع (العبد المذنب محمد) و مهر بیضوی (عبدالوهاب بن محمد مهدی الموسوی) دیده می‌شود، صفحه‌ها مجدول به مشکی و زر و لاجورد، برگ اول دارای سرلوح زرین، جلد دو رو تیماج رو مشکی ضربی اندرون قرمز. ۱۵۷ گ، ۱۴ س، ۲۵ ھ ۱۵ سم). [۱۴]
فهرست خطی اشکوری، ج ۷، ص ۳۶۷.
[۱۵]
فهرست خطی اشکوری، ج ۷، ص ۳۶۹.
۶.۱.۲ - نسخهشناسیرساله بالا توسط صاحب نسخه خطی، یعنی محدث ارموی در یکصد و چهل صفحه رقعی به سال ۱۳۶۸ قمری به زیور طبع آراسته شد، و چاپ اوّل آن توسط چاپ تابان صورت پذیرفت و از روی آن توسط کتابفروشی داوری قم افست شد. لازم به ذکر است در فهرست مرکز احیاء میراث اسلامی اشکوری متذکر شده‌اند که مترجم اسرار الحج شهید ثانی را نیز ترجمه نموده است، که با دیدن اصل نسخه خطی و بررسی کتاب اسرار الحج شهید ثانی، انتساب و عدم انتساب اسرار الحج و ترجمه آن مشخص خواهد شد. و لکن به احتمال قوی ترجمه مناسک الحج (کبیر) شهید ثانی ترجمه شده و ملحق به ترجمه اسرار الصلاة شده است، نه این‌که رساله‌ای مستقل در اسرار الحج باشد. ۶.۱.۳ - تصحیحقابل ذکر این‌که تصحیح کتاب ترجمه اسرار الصلاة محمد صالح بن محمد صادق واعظ توسط آقای محمد علی روحی انجام گرفته و به اهتمام محدّث ارموی به چاپ رسیده است، مقدمه محدث ارموی بر ترجمه اسرار الصلاة محمد صالح واعظ چنین است: این کتاب که به عنایت و توفیق پروردگار جلت عظمته، به منظور مطالعه و استفاده برادران دینی بطبع رسیده و در دسترس ایشان گذارده می‌شود. ترجمه‌ایست از متن عربی کتاب موسوم به تنبیهات علیه معروف به اسرار الصلاة تألیف نحریر أجل تاج المجتهدین زین الدین معروف به شهید ثانی (قده) که جلالت شأن او و نفاست آثار و تألیفاتش مستغنی از شرح و بیان و بی نیاز از اقامه دلیل و برهان است، چون اصل کتاب که از مشاهیر تألیفات شهید علیه الرحمة است به زبان تازی بوده و مورد استفاده عموم فارسی زبانان قرار نمی‌گیرفته بنابر این در اواخر دوره سلاطین صفویه یکی از فضلاء موسوم به محمد صالح بن محمد صادق واعظ (ره) به قصد این‌که یادگاری از خود در صفحه روزگار باقی گذارد به ترجمه آن پرداخته و درباره موارد که مقتضی دیده چیزی بر ترجمه اصل کتاب افزوده از آن‌جا که طبع و نشر این ترجمه برای استفاده همه برادران دینی به‌ویژه پیروان مذهب جعفری و علاقه‌مندان مسلک اثنی عشری مفید به نظر آمد. در انجام مقصود با جناب حاج آقا جمال الدین اخوی رئیس شعبه هفت دیوان کشور به مقام مذاکره درآمدم زیرا که ایشان مانند پدر والاگهر خود مرحوم خلد آشیان حاج سید نصرالله تقوی رضوان الله علیه علاقه مفرطی به اشاعه علم و ادب و نشر و طبع آثار بزرگانی که از مفاخر ملی محسوب می‌شوند دارند و در این علاقه گوئی مصداق (الولد سرّ أبیه) و همچنین (و من یشا به آبه فما ظلم) قرا گرفته‌اند و از این روی در این مدت قلیل یعنی پس از فوت مرحوم والد ماجدش (که قریب شانزده ماه می‌باشد) به نشر آثار سودمندی که فعلا تحت طبع است اقدام فرموده که عن قریب ان شاء الله تعالی مورد استفاده علاقمندان قرار خواهد گرفت و آن‌چه را از آثار گذشتگان که جنبه دینی و مذهب داشته باشد و گمان برود که مورد استفاده عموم قرار خواهد گرفت بیشتر مورد توجه قرار می‌دهند. باری ایشان نیز نشر و اشاعه این کتاب را مفید بحال مسلمین دیده وسیله طبع آن را فراهم ساختند و انجام این امر را بر عهده اینجانب گذاشتند. اینجانب نیز مقدمات آن را فراهم کرده تصحیح طبع را به فاضل محترم آقا محمد علی روحی وفقه الله تعالی واگذار کردم زیرا نظر به کثرت اشتغال خود نتوانستم به تصحیح آن بپردازم امید آن‌که آقای روحی نیز به توفیق ایزدی و به توجه ولی عصر امام زمان عجلالله تعالی فرجه به خوبی از عهده تحیح برآمده روح شریف مؤلف و مترجم را بدین وسیله شاد و بانی طبع و این جانب را نیز خرسند و ممنون فرماید. چون مترجم (ره) قطعه از عبارت شهید (ره) را در کتاب یعنی ما بین خطبه کتاب و مقدمه آن را که مشتمل است بر بیان شهید (ره) داعی خود را به تألیف آن به توهم عدم لزوم ترجمه آن ترجمه نکرده بود ما برای این‌که فائده کتاب برای خوانندگان تمامتر و بیشتر عاید باشد و عظمت و اهمیت آن بایشان به تصریح شهید (ره) معلوم شود آن را نیز ترجمه کرده و ضمیمه مقدمه خود قرار دادیم و به جهت تیمن و تبرک عین خطبه شهید رضوان الله علیه را با عبارت عربی قطعه فوق الذکر در صدر ترجمه درج کردیم. و السلام علی من اتبع الهدی. (رب اجعلنی مقیم الصلوة و من ذریتی ربنا و تقبل دعاء). به تاریخ اول محرم الحرام من شهور هذه السنة ۱۳۶۸ الهجریة القمریة مطابق دوازدهم آبان ماه هزار و سیصد و بیست و مهفت هجری شمسی. میر جلال الدین حسینی (محدّث) ۶.۲ - ترجمه سید جعفر دارابیترجمه اسرار الصلاة، سید جعفر دارابی. در فهرست الفبائی آستان قدس رضوی، ص ۴۷ چنین معرفی شده است: (اسرار الصلاة، عربی و فارسی، ترجمه رساله سابق الذکر (أسرار الصلوة = التتنبیهات العلّیة) از شهید ثانی، مترجم، سید جعفر دارابی، شماره نسخه خطی ۸۳۲۴، مختلف الخط، بی تاریخ). همین نسخه خطی در فهرست کتب فقهی خطی آستان قدس، ج ۲۱، قسمت اول، صفحه ۲۶۶ به نحو دیگری معرفی شده است، بنگرید: (ترجمه التنبیهات العلیة، ش (۸۳۲۴)(فارسی) از جعفر بن ابی اسحاق هاشمی علوی فاطمی موسوی نجفی (قرن ۱۳ ه ق) ترجمه تحت اللفظی روان و توضیح عبارات می‌باشد که آن را به دستور محمّد ولی میرزا نگاشته است. این ترجمه به جز چهار صفحه مقدمه کلاّ ً زیر سطور نوشته شده است. آغاز: (بسمله، الحمدللّه الذی جعل الصّلاة للمؤمنین میزاناً و معراجاً و لو صولهم الی اسرار ملکوت العبودیّة قرباناً و منهاجاً). انجام: (در روز شنبه نهم شهر ذی حجة الحرام و آن اول. ) (از برگ آخر چند کلمه ساقط است). نسخ و نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: قرن سیزدهم، کاغذ: نخودی آهار مهره، ۱۶ س، ۱۱۰ گ ۲۱ ھ ۱۵، ترجمه به شنگرف، برخی از اوراق دارای حواشی به لفظ (منه دام عمره) و (منه زید مره)، جلد: تیماج زرشکی یک لا، خریداری آستان قدس در شهریور ۱۳۳۱). ۶.۳ - ترجمه محمد زمان تنکابنیترجمه التنبیهات العلّیة، محمد زمان تنکابنی اصفهانی. خطی این رساله در کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد به شماره ۲۴۱۵۶ نگهداری می‌شود، در فهرست خطی آستان قدس به این نحو معرفی شده است: (ترجمه التنبیهات العلیّة، ش (۲۴۱۵۶) (فارسی) احتمالاً از محمد زمان تنکابنی اصفهانی (قرن ۱۱ و ۱۲ ه ق.)؛ ترجمه و شرحی است روان بر تنبیهات العلیّة شهید ثانی. مترجم درباره این ترجمه چنین می‌نویسد: (… رساله تنبیهات مشهوره به اسرار الصلاة از مؤلفات قدوة المحققین… الملقّب بالشهید الثانی که در این باب مشتمل است بر اشارات کافی و تنبیهات وافی لیکن با وجود و فور فواید و شمول منابع به علت عربیعت آن اکثر برادران دینی و خلاّن یقینی را اطّلاع بر رموز و دقایق آن کما هو حقّه متعذّر و متعسّر بود لهذا این فقیر بی بضاعت از توفیقات الهی استمداد جسته خلاصه (ای) از فواید آن را با بعضی نکات غریبه که متفرقه دیده و شنیده شده بود به فارسی ترجمه و ایراد نمود… ) (مترجم کتابی به نام (نجاة العارفین) نیز دارد که در اواخر نسخ از آن نام برده است). آغاز: زیباتر کلمه که ترجمه آن تذکره ارباب عقول و أفهام تواند بود). انجام: (و ما را و ایشان (را) بر راه و جاده سیّد ابرار و آل اخیار آن حضرت (ص) و از نصایح و مواعظش بهره‌مند گردند… برحمتک یا ارحم الراحمین). نستعلیق، کاتب: محمّد نقی بن محمعد سبزاری، تاریخ کتابت: شانزدهم شوال ۱۱۸۴، کاغذ: نخودی، ۱۵ س، ۱۴۶ گ ۸/۱۷ ھ ۸/۱۱، جلد: تیماج مشکی ساده، خریداری آستان قدس در خرداد ۱۳۷۶). [۱۶]
فهرست کتب فقهی خطی، آستان قدس رضوی، جلد ۲۱، قسمت اول، صفحه ۲۶۵-۲۶۶.
۶.۴ - ترجمه محمدعلی آرانیجامع الخیرات فی شرح أسرار الصلاة، مولی محمد علی بن محمد حسن آرانی کاشانی (ره) در ذریعه چنین معرفی شده: (جامع الخیرات فی شرح أسرار الصلاة، للمولی محمد علی بن محمد حسن الأرانی الکاشانی، المجاز من المولی احمد النراقی فی ۱۲۱۷، شرع فیه فی اوّل جمادی الاولی ۱۲۴۳، کما ذکره فی آخر کتابه مطلع الأنوار الآتی فی حرم المیم). [۱۷]
ذریعه، ج ۵، ص ۵۱.
۶.۵ - شرح عبدالحسین تهرانیشرح و تعلیقه اسرار الصلاة، شیخ عبدالحسین تهرانی (م بعد ۱۲۸۳). شیخ آقا بزرگ تهرانی در طبقات اعلام الشیعه (الکرام البررة) می‌نویسد: (الشیخ عبدالحسین الطهرانی (… بعد ۱۲۸۳)؛ هو الشیخ عبدالحسین بن علی الطهرانی فاضل بارع. کتب بخطه (أسرار الصلاة) للشهید الثانی و فرغ منه فی الأحد تاسع ربیع الأول سنة ۱۲۸۳ ه. و عبر عن نفسه بأقل الطلاب، و کتب علی هوامشه بعض الشروح و التحقیقات التی تنبی عن فضل و براعة، و معلوم أن وفاته بعد التاریخ المذکور، و لیس هو شیخ العراقین الذی توفی فی سنة ۱۲۸۶ ه جزماً فانه فی آخر ریاسته العامة و غایة جلالته لا مجال له لاستنساخ بعض الکتب و لا یعبر عن نفسه یوم ذاک بأقل الطلاب). هم نام شیخ عبدالحسین طهرانی مشهور به شیخ العراقین، رساله‌ای دارد به نام مصباح النجاة فی أسرار الصلاة، که در این رساله نیز ذریعه، ج ۲۱، ص ۱۲۲ چنین معرفی شده است: (۴۲۲۶: مصباح النجاة فی أسرار الصلاة و سرّ الاستغفار بین السجدتین، للشیخ عبدالحسین بن علی الطهرانی، شیخ العراقین، المتوفّی ۱۲۸۶، ترجمناه فی طبقات اعلام الشیعة، کرام: ۷۱۳). مرتّب علی مقدّمة و فصول و خاتمة، ألّفه أوان کونه فی اصفهان فی ۱۲۵۲. و له ثلاثون سنة، نسخه عن خط المؤلّف الشیخ غلامحسین بن ملا باقر النوری بأمر الشیخ عبدالکریم الیزدی الحائری القمی المدفن، وطبعه أحمد الفرهومند الکتبی فی طهران ۱۳۷۸. کتبه باسم محمّد شاه بن عباس میرزا ابن فتحعلی شاه، معبّراً عن نفسه بعبد مولاه الحسین. أوّله: حمد ایزد واجب آمد از نخست صفحه هستی ز رنگ ریب شست کتابته ۱۲۵۱، مبسوط مجدول مذهّب فی کتب الشیخ جعفر سلطان العلماء، و یوجد منه فی (دانشگاه ۲۸۸۰) بخط المؤلّف کتابته ع ۱/۱۲۷۴. أوّله: (الحمد للّه الّذی جعل الصلاة عمود الدین و معراج المؤمنین… فبعد، یقول عبد مولاه الحسین). و جاء فی فهرسها أنّه ألّف باصفهان فی ۱۲۵۲ فی خمسة مقدعمات و عدة فصول و خاتمة. ۶.۶ - ترجمه علی اکبر مهدیپوراسرار نماز، ترجمه اسرار الصلاة شهید ثانی، علی اکبر مهدی پور، چاپ سوم ۱۴۲۰ ق، چاپ چهارم ۱۳۸۲ ش، ۲۸۸ صفحه رقعی، موسسه انتشارات رسالت، قم. مترجم مقدمه‌ای مفصل در ۴۸ صفحه برای کتاب نوشته است که شامل بحث‌های معراج مؤمن و میزان اعمال و شرایط قبولی نماز و اسرار نماز، سپس کتاب‌نامه اسرار نماز که شامل سی کتاب و رساله در این موضوع معرفی شده و در ارتباط با ترجمه‌های فارسی اسرار الصلاة شهید ثانی می‌نویسد: (کتابی که در پیش رو دارید ترجمه کتاب پر ارج (اسرار الصّلاة) از فقیه بزرگ جهان تشیّع، زین الدّین بن علی ّبن احمد شامی عاملی، معروف به (شهید ثانی) است، که به سال ۹۶۶ ه به جرم دفاع از حریم ولایت به پایتخت پادشاه عثمانی (استبانبول) برده شده، در آن جا به شهادت رسید. اسرار الصّلاة شهید ثانی که (التّنبیهات العلیّة علی وظائف الصّلاة القلبیّة) نام دارد، همانند دیگر کتب مؤلّف مورد توجّه فضلا و دانشمندان قرار گرفته، نسخه‌های فراوانی از آن استنساخ شده در اقطار و اکناف جهان منتشر شده است و پس از پیدایش و گسترش صنعت چاپ، مکرّر به چاپ رسیده و منتشر شده است. ۶.۷ - شرح سید مرتضی حسینبر کتاب اسرار الصّلاة شهید ثانی شرح‌هایی نوشته شده که به یکی از آن‌ها تحت عنوان (جامع الخیرات) اشاره کردیم، و شرح دیگری توسّط سیّد مرتضی حسین، از علمای برجسته لاهور، تحت عنوان (شرح اسرار الصّلاة) نگارش یافته است. [۱۸]
تذکره علمای امامیّة پاکستان، ص ۳۴۸.
این کتاب به زبان‌های مختلف ترجمه شده و دو بار به فارسی ترجمه و منتشر شده است. یکبار توسطّ (محمّد صالح بن محمّد صادق واعظ)، که به اهتمام (سیّد جلال الدّین محدّث) به سال ۱۳۶۸ ه در ۱۶۰ صفحه به چاپ رسیده است و یکبار دیگر توسّط (محمّد حسین بختیاری کوه سرخی) استاد دانشکده الهیّات مشهد ترجمه شده و به صورت سلسله مقالاتی در (نامه آستان قدس رضوی) در ۵ شماره منتشر شده است. [۱۹]
نامه آستان قدس رضوی، دوره نهم شماره ۱ تا ۴.
[۲۰]
نامه آستان قدس رضوی، دوره دهم شماره ۱.
[۲۱]
نامه آستان قدس رضوی، دوره جدید شماره ۱، به شماره‌های مسلسل ۳۳ تا ۳۸ به سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵ مشهد مقدس.
مترجم اوّل مطالب بسیاری را بر متن کتاب افزوده، بدون این که موارد تغییر یافته را مشخّص کند و مترجم دوم مطالب بسیاری را از کتاب انداخته، بدون این که به مطالب حذف شده اشاره کند، یکبار دیگر این کتاب به دستور شاه سلطان حسین صفوی و توسّط مولی محمد زمان تنکابنی به فارسی ترجمه شده، که نسخه‌ای از آن به تاریخ کتابت ۱۱۱۸ ه در کتابخانه مرحوم سید حسن صدر موجود است [۲۲]
الذریعه، ج ۴، ص ۷۸.
که ما دسترسی به آن نداریم، از این ره‌گذر به ترجمه سومی نیاز بود که با حفظ امانت در ترجمه مطالب کتاب در حدع امکان با تعبیراتی ساده و روان در اختیار خوانندگان فارسی زبان قرار گیرد.این ترجمه از روی متن عربی (اسرار الصلاة) چاپ ۱۳۱۳ هجری در ضمن (رسائل شهید) به فارسی برگردان شده است. (رسائل شهید، عنوان کتابی است که در سال ۱۳۱۳ هجری در تهران به چاپ رسیده و ده رساله ارزنده از شهید ثانی را در بر دارد، کتاب (اسرار الصّلاة) از صفحه ۱۰۱ تا صفحه ۱۶۷ این مجموعه مندرج است). شرح اسرار الصلاة شهید ثانی، مولانا سید مرتضی حسین صدر الافاضل از علمای مشهور لاهور تصانیف زیادی از خود به یادگار گذاشته است که یکی از آنان (شرح اسرار الصلاة شهید ثانی) است. (ایشان صاحب کتاب مطلع الانوار (تذکره علمای شیعه) است). [۲۳]
تذکره علمای پاکستان، ص ۳۴۸.
).۶.۸ - ترجمه غلامحسین روشننژادترجمه اسرار الصلاة، به نام اسرار قلبی نماز، مترجم: غلامحسین روشن‌نژاد، مشهد، به نشر، ۱۳۸۷ ش، وزیری، ۱۳۵ ص، مقدمه کتاب در بیست صفحه به شرح حال و مقام و زندگانی شهید ثانی پرداخته، سپس سفرهای علمی و حج و به سفرهای عراق و بیت المقدس و ترکیه اشاره می‌کند، و در پایان به شهادت شهید و خاندان شهید ثانی و شاگردان شهید و آثار شهید پرداخته شده است، سپس درباره ترجمه کتاب مطالبی دارد که عیناً در اینجا آورده می‌شود: (جامع‌ترین عبادت‌ها در اسلام نماز است، و آن مقدار که در کلام الهی و احادیث رسیده از معصومین به نماز تأکیده شده، نسبت به هیچ عبادتی سفارش نشده است، و این عبادت مخصوص به اسلام نیست و در دیگر ادیان نیز رایج بوده است. چنان‌که، قرآن کریم، در جای‌های مختلف به نماز در دیگر ادیان تصریح نموده…. … با توجه به این سفارش‌ها، بسیاری از علمای بزرگ به بیان نماز و مسائل عرفانی آن پرداخته‌اند و اسرار الصلاةها نوشته‌اند. بدیهی است که هر کدام از این نوشتارها جای خویش را دارند، اما این کتاب از ویژگی‌های خاصی برخوردار است که در دیگر کتاب‌ها کمتر دیده می‌شود، این کتاب در عین حالی که آداب عرفانی و باطنی نماز را می‌آموزد، انسان را با آفات نفسانی و شیطانی نماز آشنا می‌کند و درمان مؤثر را نیز بیان می‌دارد، از خصوصیات مهم این کتاب تأثیرگذاری فراوانش بر خواننده است، چرا که عالمی عامل و دل سوخته که سر در راه اعتقاداتش داده است، آن را نوشته و سخن کز دل برآید، لاجرم بر دل نشیند. و با این که مسائل عالی عرفانی در این کتاب مطرح می‌گردد ولی همه فهم است و نیازی به اطلاعات وسیع علمی نداشته و با مثال‌های محسوسی که بیان می‌دارد، هر انسانی را به درک عمیق مطالب سوق می‌دهد. امیدوارم که این ترجمه نیز چون کلام رسای شهید ثانی با استعانت از روح آن بزرگوار برای همگان سودمند باشد. برای ترجمه نسخه ویراسته آقای صفاءالدین بصری را که با تحقیقات جامع ایشان در سال (۱۳۷۱ ه ش) توسط انتشارات آستان قدس رضوی منتشر گردیده است، اساس قرار دادم که زحمات ایشان قابل تقدیر و تشکر است. هر کجا که در متن به آیه‌ای از قرآن و حدیثی استشهاد شده بود، نشانی آیه و متن حدیث را آورده‌ام و در ترجمه آیات قرآنی، ترجمه خوب آقای محمد خواجوی را در نظر داشته‌ام. نام فارسی این کتاب را از دیباچه مؤلف برگرفته‌ام که فرمود: (و این رساله در بر گیرنده اسرار قلبی نماز است). [۲۴]
اسرار قلبی نماز، ص ۲۰-۲۱.
۶.۹ - ترجمه محمد حسین بختیاریاسرار و رموز قلبی نماز: مترجم: مرحوم استاد سید محمد حسین بختیاری کوه سرخی (۱۲۸۴ ش ۱۳۵۶ ش). ۶.۹.۱ - زندگی‌نامه مترجمشیخ محمد حسین بختیاری کوه سرخی (م ۱۲۸۴ ۱۳۵۶ ش) در روستای بختیار از توابع کوهسرخ کاشمر زاده شد. تحصیلات مقدماتی را بنا به روال معمول در مکتب‌خانه گذراند، سپس جهت ادامه تحصیل به شهر قم و مشهد مهاجرت نمود و از محضر استادانی همچون مرحوم آیةالله میلانی و میرزا احمد کفایی (فرزند آخوند خراسانی (ره)) بهره فراوان برد و به کسب حکم اجتهاد از سوی آیة الله بروجردی مفتخر گردید. تدریس درس خارج فقه و اصول در مدرسه میرزا جعفر در صحن عقیق، و نگارش بیش از شصت مقاله در این خصوص و ترجمه آثار عربی از دیگر خدمات وی به جامعه علمی کشور می‌باشد. نامبرده کتابی نیز به نام اصول المختار در موضوع فقه و اصول ناشته که توسط دانشگاه مشهد به چاپ رسیده است. وی سرانجام در سال ۱۳۵۶ شمسی در ۷۲ سالگی وفات یافت و در گورستان خواجه اباصلت مشهد به خاک سپرده شد. آثار: اصول المختار، ترجمه رساله مسار الشیعه شیخ مفید (فهرست مشاهیر کاشمر منابع [۲۵]
علی طاهریان (معرفی چهره‌ها) پیش شماره چهارم، تیرماه ۱۳۸۴.
[۲۶]
ایرج سعادتمند، ترشیز، نگاهی به تاریخ و جغرافیای شهرستان کاشمر، چاپ اول، مشهد موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی ضریح آفتاب، ۱۳۸۴ ش.
[۲۷]
سایت مشاهیر، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی.
).۶.۹.۲ - توصیف ترجمهقابل توجه این‌که ترجمه حاضر، قبلاً در مجله آستان قدس رضوی به نام (نامه آستان قدس) در شش شماره بین سال‌های ۱۳۵۰ ش تا ۱۳۵۵ به چاپ رسیده است. جناب آقای تقی بینش در وصف این مترجم می‌نویسد: نکته‌ای که در پایان این مقال ضرورت دارد آورده شود این است که اگر چه به قول سعدی به سخن باید نگاه کرد نه به گزارنده آن ولی من عقیده دارم خلق و خو و منش هر کسی در سخن و کارش اثر می‌گذارد و به قول همان سعدی بین واعظ متعظ و غیر متعظ فرق بسیار است سر این که سخنان بزرگان دین و دانش در دل‌ها می‌نشیند و مؤثر می‌افتد همین است که به آن‌چه گفته و نوشته‌اند مؤمن بوده‌اند و گفتار و کردارشان بهم می‌ساخته است. آقای حاج شیخ محمد حسین بختیاری کوه سرخی استاد والا مقام دانشکده الهیات مشهد غیر از مراتب علمی و تحصیلات عالی و اجازه‌هایی از علمای اعلام و مراجع تقلید مکارم اخلاقی و فضایل معنوی بسیار دارند با ایمان و فروتنی و تقوی شایان. ایشان دیری است که با نامه آستان قدس همکاری دارند و هم اکنون از اعضای هیئت تحریریه این مبارک نامه و مصدر خدمت هستند. نگارنده این سطور ضمن مسألت توفیق ایشان در خدماتی از این قبیل موقع را برای اظهار امتنان از همکاری صمیمانه و ارزنده ایشان مغتنم می شمارد. [۲۸]
مجله نامه آستان قدس، شماره ۳، دوره هشتم، مسلسل ۳۱، مهر ۱۳۴۸ ش.
۶.۹.۳ - توصیف مترجممترجم در پایان کتاب اصول المختار خود می‌نویسد: به یاری و مددگاری قادر متعال هفدهم شهر الله الاعظم (ماه مبارک رمضان) روز جمعه ۱۳۸۶ قمری برابر نهم دی ماه ۱۳۴۵ شمسی بپایان رسید. در اینجا بر خود لازم می‌دانم به موجب فرموده شریف: (من لم یشکُر المخلوق لم یشکر الخالق) از آقای دکتر محمود مهدوی دامغانی و آقای سید عبدالحسین هاشمی رئیس دفتر دانشکده الهیات و معارف اسلامی صمیمانه تشکر نمایم، زیرا آنان مشوق اصلی اینجانب، در چاپ و نشر این کتاب بوده، و در این زمینه از هرگونه کمک و راهنمائی دریغ نداشته‌اند. همچنین از همکاری آقای محمد علی خاکساری، دانشجوی فاضل رشته معقول دانشکده الهیات، که در چاپ این کتاب، تحمل زحمات فراوان نموده‌اند، بی نهایت سپاسگزارم. امیدوارم مساعی مبذوله نامبردگان، به پیش‌گاه حضرت ولی عصر (عج) مورد قبول قرار گیرد، سعادت و موفقیت آنان را در راه پیشرفت معارف اسلامی، از خداوند مسألت دارم. الاحقر محمد حسین بختیاری کوه سرخی ۶.۹.۴ - ترجمه‌های دیگر مترجممترجم به غیر از التنبیهات العلیه شهید ثانی، دیگر رساله‌های علمی و مشکل سایر دانشمندان را ترجمه کرده است که عبارتند از: ۱. ترجمه رساله زوراء جلال الدین دوانی (۸۳۰ ۹۰۳ / ۹۲۸) مجله نامه آستان قدس، شماره چهارم، دوره هفتم، مسلسل ۲۸، مرداد ۱۳۴۷ ش. به چاپ رسیده است. ۲. ترجمه رساله مسار الشیعه شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ ق) مجله نامه آستان قدس، شماره یک و دو، دوره هشتم، مسلسل ۲۹ و ۳۰، اسفند ۱۳۴۷ ش. ۶.۱۰ - تصحیح ترجمهاین ترجمه اسرار الصلاة در پنج شماره مجله نامه آستان قدس بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵ ش بدین شرح به چاپ رسید. ۱. نامه آستان قدس، ش ۱ و ۲، دوره نهم، شماره مسلسل ۳۳ و ۳۴، فروردین ۱۳۵۰ ش / صفر ۱۳۹۱ ق. ۲. نامه آستان قدس، ش ۳، دوره نهم، شماره مسلسل ۳۵، تیر ماه ۱۳۵۱ ش. ۳. نامه آستان قدس، ش ۴، دوره نهم، شماره مسلسل ۳۶، خرداد ۱۳۵۳ ش/۱۳۹۳ ق. ۴. نامه آستان قدس، ش ۱، دوره دهم، شماره مسلسل ۳۷، اردیبهشت ۱۳۵۳ ش م ۱۳۹۴ ق. ۵. نامه آستان قدس، ش ۱، دوره جدید، شماره مسلسل ۳۸، ۱۳۵۵ ش. نسخه خطی از این ترجمه در دست نبود، لذا تصحیح کتاب بر اساس متن چاپ شده در مجله نامه آستان قدس است، که با حروف‌چینی و مقابله دقیق متن به تقطیع کتاب پرداخته شد، و با ویرایش صوری و یک دست کردن رسم الخط کلمات و اصلاح محتوائی بعضی موارد، آماده مراحل بعدی که تخریج آیات قرآنی و روایت شریفه و تخریج تمام متون دینی که در ترجمه اسرار الصلاة از آن نام برده و یا مطلب نقل شده بود، پرداختیم. (لازم به ذکر است که اکثر تخریج منابع و مصادر این کتاب به استناد کتاب التنبیهات العلیة، چاپ مرکز احیای اسلامی دفتر چاپ دفتر تبلیغات اسلامی است که ضمن کتاب المصنّفات الأربعة از صفحه ۲۰۷ ۳۰۳ به چاپ رسیده، و در سال ۱۳۸۰ ش / ۱۴۲۲ ق توسط بوستان کتاب به زیور طبع آراسته شده است، می‌باشد). و این ترجمه توسط حقیر تصحیح شد و دبیرخانه کنگره بین المللی شهیدین در ۲۲۴ صفحه همزمان با برگزاری کنگره شهیدین در مهر ۱۳۸۸ به زیور طبع آراسته شد. ۷ - فهرست منابعاحياء الداثر؛ طبقات الاعلام؛ اعيان الشيعة؛ امل الآمل؛ ايضاح المكنون؛ روضات الجنات؛ رياض العلماء؛ شهداء الفضيله؛ فهرست اعلام الذريعة؛ لؤلؤة البحرين؛ معجم المؤلفين؛ منتهى المقال؛ نسيم قزوين؛ نقد الرجال؛ مراقد المعارف؛ دايرة المعارف تشيع، تهران: نشر شهيد سعيد محبى، ۱۳۸۳ ش، شهيد ثانى، عبد الحسين شهيدى صالحى؛ريحانة الادب؛ شناخت‌نامه شهيدين؛ المصنّفات الأربعة؛ التنبيهات العليّة؛الدر المنثور؛ فهرست خطى اشكورى؛ فهرست كتب فقهى خطى، آستان قدس رضوى؛تذكره علماى اماميّة پاكستان؛اسرار قلبى نماز؛ تذكره علماى پاكستان؛ على طاهريان (معرفى چهره‌ها) پيش شماره چهارم، تيرماه ۱۳۸۴؛ ايرج سعادتمند، ترشيز، نگاهى به تاريخ و جغرافياى شهرستان كاشمر، چاپ اول، مشهد موسسه فرهنگى هنرى و انتشاراتى ضريح آفتاب، ۱۳۸۴ ش؛ سايت مشاهير، سازمان ميراث فرهنگى و گردشگرى خراسان رضوى؛ مجله نامه آستان قدس؛ فهرست كتاب‌هاى چاپى عربى، خان‌بابا مشار؛ اسرار الصلاة، ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى، ۱۳۳۹ قمرى، چاپ سنگى؛ بحارالأنوار؛ مصباح الشريعة، منسوب به امام صادق، عبدالرزاق گيلانى، تصحيح رضا مرندى، چاپ اوّل، قم، پيام حق، ۱۳۷۷ ش؛ كشف الحجب والاستار؛ طبقات أعلام الشيعه، قرن ۱۲؛ مجلّه مكتب اسلام؛ فهرست كتابخانه آيت الله مرعشى؛ فهرست كتابخانه وزيرى؛ فهرست كتابخانه‌هاى رشت و همدان؛ فهرست كتابخانه آيت الله گلپايگانى؛ نقباء البشر؛ الذريعه الى تصانيف الشّيعه؛ فهرست كتاب‌هاى چاپى؛ مقدّمه ترجمة الصّلاة فيض كاشانى، سيّد محمّد على صفير؛ فهرست كتابخانه مسجد اعظم؛ الكرام البررة؛ اسرار نماز، ترجمه اسرار الصلاة شهيد ثانى، على اكبر مهدى پور، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ ش، مؤسسه انتشارات رسالت. ۸ - پانویس
۹ - منبعدفتر تبلیغات اسلامی قم، برگرفته از مقاله اسرار الصلاة، ج۱، ص۶، ش۶۱. |